Nasz Patron

   Stanisław Wawrzyniec Staszic urodził się w początkach listopada 1755 r. w Pile w ówczesnym województwie poznańskim z ojca Wawrzyńca Staszica i matki Katarzyny Mędlickiej jako ich czwarte dziecko. Ojciec był powszechnie znanym i szanowanym mieszczaninem, w Pile pełnił funkcję burmistrza. Wzrastał Staszic w rodzinie chlubiącej się długoletni± tradycją służby publicznej, w atmosferze patriotyzmu i żywego zainteresowania sprawami Rzeczpospolitej. Z domu rodzinnego wyniósł wielkie poczucie własnej godności, odwagi cywilnej i panującej niesprawiedliwości społecznej. W swojej krótkiej biografii sam napisał "znalazłem w owe czasy przed sob± zapory nieprzystępne w każdym stanie, w duchowym, w wojskowym     i cywilnym". Dzięki zabiegom ojca otrzymał staranne wykształcenie. Pierwsze nauki pobierał w domu,           a następnie uczył się w szkole średniej w Wałczu. Po kilku latach przeniósł się do Poznania, gdzie kolejno uczęszczał do Kolegium Lubrańskiego, szkoły wojewódzkiej, w 1776 roku wstąpił do poznańskiego seminarium duchownego. Wyboru stanu kapłańskiego dokonał pod wpływem matki, a także dlatego, że jako syn mieszczański karierę mógł jedynie zrobić w ramach stanu duchownego. Święcenia kapłańskie uzyskały w połowie 1779 roku. Przez kilka lat (do 1796 r.) kierując się pobudkami czysto materialnymi pełnił formalnie godność kanclerza Kolegiaty szamotulskiej. Korzystając z zaleceń ojca, a także części jego majątku mógł Staszic udać się na studia do Lipska i Getyngi, a następnie do Paryża, gdzie studiował przez
2 lata w College de France. Znalazł się więc w centrum europejskiego ruchu oświeceniowego, w wirze filozoficznych sporów i dyskusji. Żywo zainteresował się filozofią i naukami przyrodniczymi. Zafascynowany opracowaną przez znakomitego przyrodnika Buffona teorią powstania i rozwoju kuli ziemskiej tłumaczy na język polski jego dzieło "Epoki natury". Studia w Paryżu ukończył w 1781 r. W drodze powrotnej do kraju odbył geologiczną wędrówkę po Alpach i Apeninach. W kraju dostaje posadę guwernera w domu byłego kanclerza Andrzeja Zamojskiego z pensją 4 tysiące złotych rocznie - dożywotnio pod warunkiem 10-letniej edukacji synów ordynatora.

    Mimo wygaśnięcia kontraktu nadal pozostaje w domu Andrzeja i Konstancji Zamojskich. Bez większych zabiegów w Akademii Zamojskiego uzyskuje doktorat obojgu praw, a następnie katedrę języka francuskiego. Największe znaczenie dla Staszica miał osobisty kontakt z Andrzejem Zamojskim człowiekiem o szerokich horyzontach umysłowych, znawcą ustrojów społeczno-politycznych w innych krajach, rzecznikiem reform ustrojowych w Rzeczpospolitej. Pod wpływem rozmów z kanclerzem, a także bieżących wydarzeń pracuje nad szeroko zakrojonym programem reform państwowych. Program ten przedstawił w opublikowanym w 1787 roku anonimowo dziele: "Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego". "Uwagi" przeznaczone były w pierwszym rzędzie dla stanu szlacheckiego. Na łamach czternastu rozdziałów przedstawił środki maj±ce uratować niepodległość Polski. Poddał ostrej krytyce wady organiczne kraju: liberum veto, wolną elekcję, nieuczynność sejmów i nierówność praw. Domagał się dziedziczności tronu, powołania "nieustannego sejmu" składającego się z posłów wybieranych co 2 lata. Domagał się równego dla wszystkich sądownictwa, utworzenia stutysięcznej armii, otoczenia należytą opieka krajowego przemysłu oraz reform skarbowych. Wskazywał na zależność pomiędzy stanem budżetu państwa,                  a dobrobytem wszystkich obywateli. Podatki proponuje rozłożyć równomiernie na wszystkie stany, w tym również na szlachtę. Pragnął, aby chłopów zwolniono od obowiązku odrabiania pańszczyzny i przydzielono im użytkowane grunty na własność. Proponował utworzenie silnego rządu i wyeliminowanie szkodliwego liberum veto. Surowej krytyce poddał ingerencje Rosji, Austrii, i Prus w sprawy polskie. "Uwagi" ukazały się w przededniu Sejmu Wielkiego i znaczenie przyśpieszyły dojrzewanie myśli reformistycznej. Wiele uwagi
w tym dziele poświęcił sprawie wychowania młodzieży. Sam zajmując się wychowaniem próbował formułować własne założenia pedagogiczne, odmienne i radykalnie społecznie od tych, na których opierała się w swych pracach Komisja Edukacji Narodowej. Punktem wyjścia jego teorii stała się sensualistyczna koncepcja człowieka. Przywiązując dużą uwagę do wychowania, pragnął wychować ludzi pracowitych, użytecznych społeczeństwu. Domagał się wprowadzenia fizyki, chemii, historii, geografii, przyrody
i matematyki do szkolnictwa, a wyeliminowanie teologii i łaciny. Domagał się, aby system kształcenia znajdował się pod ścisłą kontrolą państwa. Staszic zaleca dbałość o równomierny rozwój duszy i ciała młodzieży, przywiązuje dużą wagę do wychowania fizycznego w szkołach. Cały system edukacyjny winien być podporządkowany potrzebom kraju, zgodnie z maksym± "takie Rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieży chowanie".

    W podniosłej atmosferze, jaka towarzyszyła pierwszym obradom Sejmu wydawało się, że wkroczy on na drogę postępowania wskazaną w "Uwagach". Z biegiem czasu entuzjazm zaczął zanikać. W tej sytuacji Staszic ponownie chwyta za pióro i pisze "Przestrogi dla Polski", które wydał anonimowo w 1790 roku.
W dziele tym zwracał się w imieniu całego narodu do szlachty, próbował wstrząsnąć sumieniem szlachty
i wezwać ją do zdecydowanej walki w obronie ojczyzny. Domaga się głębokich reform i przeobrażeń,            a w pierwszym rzędzie ustanowienia równych praw dla wszystkich warstw społecznych. Szlachta powinna zrezygnować z szeregu przywilejów, a mianowicie: - ze zwolnienia od płacenia podatków - z prawa do wyłącznego posiadania ziemi - z monopolu władzy na rzecz mieszczan. Źródeł bogactwa kraju, umocnienia jego pozycji międzynarodowej, wzrostu obronności, dopatrywał się w pomyślnym rozwoju gospodarczym. Doceniał znaczenie powiązań między miastem i wsią, między rolnictwem i przemysłem. Dowodził, że szlachta również powinna pracować w rzemiośle, handlu i przemyśle. Dzieje ojczystego kraju łączyły ściśle
z dziejami innych państw. Uważał, że naród polski ma tak jak inne narody pełne "prawo do równości, wolności i własności". Myśli zawarte w "Przestrogach" nie pozostały bez wpływu na obraduj±cy sejm. Wiosną 1790 roku wyrusza wraz z rodziną Zamojskich do Włoch. Zwiedza Wenecję, Ferrarę, Bolonię, Florencję, Rzym i Neapol. W drodze powrotnej na dłużej zatrzymuje się we Wiedniu. Wnikliwie obserwuje rozwój rolnictwa, zasady rządzenia, a także stosunki społeczne w krajach po których podróżuje.

    Wiadomość o uchwaleniu Konstytucji 3 Maja 1791 r. dociera do Staszica w czasie pobytu we Włoszech. Przyjął ją z radością. Konstytucja urzeczywistniła w dużej mierze wysunięte przez niego projekty reform. Wraca do kraju w grudniu 1791 roku, a już w lutym 1792 r. umiera Andrzej Zamojski. Po śmierci eks-kanclerza nadal służy rad± i prowadzi interesy rodzinne Zamojskich. W kraju tymczasem nastały burzliwe czasy Targowicy i II-go rozbioru Rzeczpospolitej. Wkrótce nastąpił wybuch powstania kościuszkowskiego
i ostateczny upadek Polski. Staszic boleśnie przeżywał wszystkie te wydarzenia i ustawicznie zastanawiał się nad przyczynami upadku ojczyzny. Mieszka w tym czasie na uboczu w Zwierzyńcu. Jeszcze przed III-cim rozbiorem wyjechał wraz z Konstancją Zamojską i jej dziećmi do Wiednia. Przebywał tam do 1797 roku.
W roku tym umiera Konstancja Zamojska. Dalsze kontakty z wychowankami nie były przyjemne i raczej miały charakter sporów o depozyt Staszic w kwocie 6 tysięcy dukatów. Wzrasta zainteresowanie Staszica naukami przyrodniczymi i geologią. Do intensywnych badań geologicznych przystąpił po upadku Polski.
W latach 1797-1804 odbył liczne podróże po kraju. Zdawał sobie sprawę ze swego niedostatecznego przygotowania z zakresu geologii, dlatego na przełomie 1804-1805 roku uzupełnia swą wiedzę w Paryżu.
W połowie 1805 roku Staszic uzbrojony w barometry, termometry, busolę i inne przyrządy wyrusza na wyprawę w Tatry, do tego czasu nie objętych jeszcze szerszymi badaniami naukowymi. Rezultaty badań przyprowadzonych w Tatrach i innych regionach kraju przedstawił swojej pracy. Była ona pierwszą próbą syntetycznego ukazania budowy geologicznej Polski.

    Działalność publiczną znacznie rozszerzył w przededniu utworzenia Księstwa Warszawskiego. Opublikował broszurę "O statystyce Polski", w której wzoruj±c się na współczesnej mu publicystyce
i posługując się wymową liczb przedstawił obraz historyczny i społeczno-gospodarczy kraju. Ponownie postuluje odebranie władzy magnatom i utworzenie silnego rządu, równouprawnienie mieszczan ze szlacht±, a także uwolnienie chłopów od poddaństwa. W roku 1808 został prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Zajmuje także kilka ważnych stanowisk i administracji Księstwa Warszawskiego. I tak
w 1807 roku został członkiem Izby Edukacji i Dyrekcji Skarbowej, a także otrzymał nominację na referenta stanu przy Radzie Stanu Księstwa. W dobie Księstwa Warszawskiego Staszic rozwinął szeroką działalność społeczną. Nadana Księstwu Konstytucja zrównała wszystkich obywateli wobec prawa i zrealizowała najważniejsze wysuwane przez Staszica postulaty reform. Staszic wszystkie swoje obowiązki wykonywał bardzo sumiennie. Szczególnie zaangażował się w prace nad ukształtowaniem systemu szkolnego. W izbie edukacyjnej Księstwa Warszawskiego zajmował się wieloma sprawami: wyszukiwał dodatkowe fundusze na oświatę, sporządzał budżety, regulaminy, zajmował się remontami budynków szkolnych itp. Mimo przynależności do stanu duchownego popierał starania o uniezależnienie szkolnictwa od wpływów kleru. Staszic zajmował nieufną i powściągliwą postawę wobec Napoleona toteż po jego klęsce opowiedział się za carem Aleksandrem I. Przy organizacji utworzonego na Kongresie Wiedeńskim rządu Królestwa Kongresowskiego nie pominięto Staszica. Powierzono mu wiele funkcji i godności. W 1815 roku został radcą i członkiem Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, w ramach której wcielał w życie wypracowaną przez siebie koncepcję rozwoju szkolnictwa. Uczestniczył na szeroką skalę w akcji zakładania szkółek wiejskich i ujednolicenia obowiązującego w nich programu. Dużą aktywność wykazywał na stanowisku Dyrektora Wydziału Przemysłu i Kunsztów. Wiele uwagi poświęcał rozbudowie hut i kopalń. Troszczył się nie tylko o poszukiwanie bogactw naturalnych, ale również o ich należyte wykorzystanie. Utworzono już w dobie Księstwa Warszawskiego Główną Dyrekcję Górniczą z siedzibą w Kielcach. Tam też
z inicjatywy Staszica założono Szkołę Akademiczno-Górniczą. Rozbudowano także system szkół górniczo-hutniczych niższych stopni. Z inicjatywy Staszica w 1817 r. utworzono Korpus Górniczy - organizację demokratyczną, która obejmowała wszystkich pracowników hutnictwa i górnictwa od ministra do ucznia, bez względu na ich pochodzenie społeczne. W ramach Korpusu zapewniono górnikom opiekę lekarską, utworzono kasę zapomogową w której wypłacano zasiłki w razie choroby, starości lub kalectwa. Kierując Towarzystwem Przyjaciół Nauk usiłował przekształcić je w placówkę realizującą program badań zgodny
z aktualnymi potrzebami kraju. Nie żałował pieniędzy na potrzeby Towarzystwa, między innymi sfinansował budowę gmachu przeznaczonego na jego siedzibę.

    W 1816 r. powołał do życia Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, które uczynił właścicielem wszystkich swoich dóbr, a członków Towarzystwa dziedzicznymi użytkownikami gospodarstw, z których żadne nie mogło przekraczać 80 mórg. Społeczność Towarzystwa tworzyli: gospodarze i bezrolni chłopi, nauczyciele, urzędnicy administracyjni, lekarz, wójt i burmistrz miasta. Członkowie uiszczali na rzecz Towarzystwa czynsz, ze składek opłacono opiekę lekarską, funkcjonowanie szkół, udzielono pomocy w przypadku klęsk żywiołowych. Towarzystwo przetrwało do 1887 roku. Przez niektórych badaczy uznawane jest ono za pierwszą spółdzielnię na ziemiach polskich. Stanisław Staszic próbował również swoich sił na polu literackim. W młodości przetłumaczył poematy: Racina "O religii" i Woltero "O zagadnieniu Lizbony". Przetłumaczył w 1816 roku "Iliadę". Przez 30 lat pisał dzieło - poemat "Ród ludzki", który jednak nie wywarło wpływu na rozwój nauk. W ostatnich latach życia spływały na Staszica liczne ordery i zaszczyty (m.in. Order Orła Białego). Bywał również przedmiotem ostrej krytyki ze względu na zbytni± lojalność wobec reakcyjnych władz Królestwa. Z niespotykanym uporem usiłował realizować politykę Oświecenia nie zważaj±c na zachodzące w Królestwie zmiany polityczne. Narażał się zarówno opozycji jak i legalnej władzy. Staszic nie zawsze przestrzegał obowiązujących go z tytułu przynależności do stanu duchownego zasad postępowania. Stanowił wzór pracowitości i oszczędności. Był hojny dla innych, sobie skąpił na każdym kroku. Styl życia jaki prowadził obrósł z czasem w legendę. Opowiadano o Staszicu, że chodzi w "wytartym fraku", że zadawala się bardzo skromnym pożywieniem i starym "wysłużonym" powozem zaprzężonym
w szkapy "które niby nawet ksiądz proboszcz wiejski wzgardził". Po raz ostatni słyszano Go przemijającego do młodzieży w dniu otwarcia szkoły przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego. Zmarł 20 stycznia 1826 roku po nagłej chorobie. Pogrzeb Staszica, wbrew jego intencjom wyrażonym w testamencie stał się wielką manifestacją narodową. "Ojciec" Staszic pochowany został zgodnie ze swoim życzeniem
w Warszawie na Bielanach.